LAM ĐIỀN1
Nhớ năm xưa viết bài này, nhưng chẳng rõ vì sao không được đăng. Nay tìm thấy bèn bỏ lên đây thôi.
Mà lại là lịch của một trường đại học dành mừng kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, chuyện thật gây sốc ấy đã diễn ra trên ấn phẩm lịch tường của đại học Hồng Bàng, vừa phát hành rộng rãi tại TPHCM.
1. Tấm lịch ấy là một xuất bản phẩm hợp pháp, có ghi “số ĐKKHXB: 422-2009/CXB/587-29/HNV, in tại nhà in báo Nhân Dân TPHCM” hẳn hoi. Trên tờ lịch ấy, ghi trang trọng dòng chữ khổ lớn: “Để góp phần chào mừng 1000 năm Thăng Long–Hà Nội”, bên dưới là dòng chữ “Đại học quốc tế Hồng Bàng” như một chỉ dấu cho sự tham gia hướng về lễ kỷ niệm quan trọng ấy. Đây là loại lịch tường, theo kiểu 12 tháng in trên 1 trang, với hình ảnh minh họa là các bức tranh trích từ bộ tranh “Kỹ thuật của người An Nam” của Henri Oger vẽ cảnh sinh hoạt của Hà Nội vào những năm 1908-1909.
2. Bộ tranh “Kỹ thuật của người An Nam” của Henri Oger vừa được Viện Viễn Đông Bác Cổ tại Hà Nội tái bản trong năm 2009. Khác với nguyên mẫu các tranh trong tập sách, tờ lịch của đại học Hồng Bàng sử dụng các tranh này nhưng có tô thêm màu, làm cho hình ảnh trên trang lịch thêm sinh động. Tác giả tờ lịch đã chọn bức tranh “Phố An Nam” của Oger để in tràn to khắp cả tấm lịch, trong tranh là hình vẽ “Nhà hàng đồng” (ghi chú bằng chữ Nôm) với cảnh buôn bán các vật dụng bằng đồng, có cả cảnh xe kéo, người đi chợ với các quang gánh thúng mẹt – những vật dụng của người An Nam mà tác giả Henri Oger rất chú ý. Điều đáng chú ý là trên vách hông (bên phải) của ngôi nhà hàng đồng trong tranh có một câu gồm 10 chữ Nôm, nội dung là câu chửi tục, nguyên văn là (rất xin lỗi bạn đọc): “Đéo mẹ cha đứa nào ở trong cái nhà này”. Bên cạnh bức tranh, là một hình tam giác được vẽ cách điệu để ai nhìn vào cũng hiểu đây là cái tam giác “chành ra ba góc da còn thiếu” trong thơ Hồ Xuân Hương. Chữ và hình vẽ trong tranh khắc rõ ràng, in lại trên lịch màu càng tạo sự chú ý (ảnh 1).
3. Cần nói thêm về xuất xứ các bức tranh của Henri Oger: Đây là những bức tranh quý giá, vẽ lại cảnh vật sinh hoạt của người An Nam ở Hà Nội, vẽ trung thực như chụp ảnh, bởi Henri Oger đã cùng một họa sĩ làm việc theo phương pháp: Oger lập dàn ý ghi chép trên cơ sở trao đổi với người An Nam, sau đó trao cho họa sĩ, khi bức vẽ hoàn thành lại được đưa cho những người An Nam “có đầu óc phê phán tốt” để thẩm định bình luận. Mỗi bức tranh đều kèm một số chữ Hán, Nôm ghi tiêu đề hoặc chú thích ngắn gọn nội dung. Như vậy, ngôi nhà hàng đồng trong bức tranh trên với dòng chữ chửi tục trên vách hông đã được Oger “sao y” từ thực tế lúc bấy giờ vào tranh vẽ. Đã có nhiều người xem bức tranh này, và nhận định đây là câu chửi cửa miệng của người dân lúc bấy giờ. Cách “cắt lớp” hiện thực cuộc sống và lưu lại bằng tranh vẽ như vậy đã làm nên giá trị tác phẩm của Oger. Với cuộc sống dân dã thời Pháp thuộc, việc người dân chửi nhau bằng cách người này ghi lên vách nhà người kia một câu tục tĩu, là chuyện bình thường.
4. Điều bất thường là ông hiệu trưởng đại học Hồng Bàng đã chọn đúng bức tranh này để in lên một tấm lịch xuân. Trên tờ lịch ấy còn ghi rõ (bằng tiếng Anh) tranh này “trích từ tập “Kỹ thuật của người An Nam” của H. Oger thực hiện ở Hà Nội (1908-1909), do tiến sĩ Nguyễn Mạnh Hùng khám phá, và sau đó được giới thiệu trong một luận án nghiên cứu lịch sử của ông Nguyễn”. Như vậy, hơn ai hết, ông hiệu trưởng Nguyễn Mạnh Hùng đã “khám phá”, “nghiên cứu” các bức tranh này, và trong bộ tranh đồ sộ 4200 bức2 của Oger, ông đã chọn bức tranh có câu chửi tục rất rõ ràng sống động ấy, không thể nghĩ là ông vô tình, hoặc không đọc được chữ Nôm. Có nhà giáo sau khi cầm tờ lịch của đại học Hồng Bàng trên tay, đã hết sức ngỡ ngàng và cho cho rằng “không thể ‘góp phần chào mừng’ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội bằng một câu chửi tục như vậy được”. Giới quan sát cũng không ai cho rằng vị hiệu trưởng đại học Hồng Bàng không đọc được chữ Nôm, có điều thông điệp “trong ngôi nhà này” mà ông Nguyễn Mạnh Hùng nêu ra có thể còn nhiều ngụ ý chưa được làm rõ.
5. Ý tưởng về một tờ lịch mừng 1000 năm Thăng Long – Hà Nội xuất phát từ một trường đại học, vốn dĩ cũng bình thường như bao ban ngành đoàn thể đang hướng về lễ kỷ niệm trọng đại ngàn năm một thuở – đúng với nghĩa đen – này. Tuy nhiên, việc ông hiệu trưởng đại học Hồng Bàng cho in câu chửi tục3 lên trang lịch tết như vậy, đang trở thành sự kiện “ngàn năm một thuở” theo nghĩa bóng – tức chuyện phi văn hóa gây sốc đến hy hữu ít ai ngờ được nó xảy ra tại môi trường đại học Việt Nam ở đầu thế kỷ 21 này.
GHI CHÚ :
1: LAM ĐIỀN, Tên thật: Nguyễn Lam Điền, nhà báo, làm việc tại Báo Tuổi trẻ (trieuxuan.info). Trình độ học vấn: biết đọc, biết viết. (blog Lam Điền)
2: Bộ tư liệu tuyệt tác của HENRI OGER có đến 4577 bức – đã công bố – và còn nhiều bức khác chưa được công bố. Mời xem chi tiết đầy đủ – Kỹ thuật của Người An Nam – Phần 2: Giới thiệu Bộ tư liệu.
3: Thật ra là một bức ký họa ghi nhận lịch sử sinh hoạt ngành nghề dân gian chứ không phải là một câu chữ. Mời xem chi tiết đầy đủ – Kỹ thuật của Người An Nam – Phần 4: Thử đi tìm hiểu nội dung tác phẩm.
◊ Nguồn: Blog Lam Điền – lamdien.wordpress.com/2013/11/02/chui-tuc-tren-lich-xuan, vanhocsaigon.com.
◊ Những ghi chú, chữ nghiêng, chữ màu và hình ảnh sêpia hóa ở đầu bài do Ban Tu Thư – thanhdiavietnamhoc.com thiết lập.
BAN TU THƯ
10 /2020