Cuộc HẢI HÀNH của Cha FRANCISCO de PINA đến ĐÀNG TRONG - Lời Giới thiệu

Post Views: 820

ĐÌNH NAM^*Tác giả ở Mỹ gửi bài về qua email bantuthu1965@gmail.com

Khoảng hơn hai năm về trước 2018, trong buổi tường trình trong Hội Câu Lạc Bộ Văn Học (CLBVH) ở thành phố Oklahoma City, tôi đã trình bày một bài thuyết trình về sự thành hình của chữ Quốc Ngữ. Sau khi trình bày xong, tôi một nhận thấy rằng sự hiểu biết của tôi về các thừa sai đang hoạt động ở Đàng Trong¹ còn rất nhiều thiếu sót. Cho đến bây giờ tôi đã hiểu biết rằng lúc ban đầu, các nhà truyền giáo muốn phát triển chữ Quốc Ngữ (QN) không phải để cho quần chúng người Việt mà là cho chính họ vì học và viết tiếng Nôm quá khó khăn. Vì thế, đó mới chính là động cơ thúc đẩy họ đã chế tạo ra chữ QN, nhưng tôi vẫn thắc mắc không rõ ràng cho lắm cách thức mà họ đã thực hiện. Hiện giờ tôi chỉ biết bốn vị tiền phong trong công cuộc tìm hiểu chữ QN. Đó là Cha Francisco de Pina (1586-1625); sau đó là Cha Gaspar d’Amaral (1594-1646)², Cha Antonio Barbosa (1594-1647)³ và cuối cùng là Cha Alexandre de Rhodes (1593-1660)⁴.

Kể từ năm 1617 cho đến năm 1636, họ đã lần lượt vào Đàng Trong, ra Đàng Ngoài để giảng đạo. Bắt đầu là Cha Pina, vị giáo sĩ đầu tiên có thể tự học, nói chuyện một cách lưu loát tiếng Việt và cũng là thầy dạy chữ tiền Quốc Ngữ cho Cha Rhodes. Tôi cũng biết rằng ngoài tiếng mẹ đẻ của họ, các tu sĩ Dòng Chúa Giê Su⁵ rất am tường tiếng La Tinh và biết ít nhiều về tiếng Hy Lạp và tiếng Do Thái. Theo suy nghĩ của tôi, sự hiểu biết về những thứ tiếng này, nhất là tiếng Hy Lạp và La Tinh là nòng cốt trong việc phiên mã (transcription) từ âm điệu tiếng Việt ra chữ QN mà họ đã theo đuổi và cuối cùng đã thành công vào năm 1651. Nhưng chỉ biết vài ngôn ngữ đó cũng chưa đủ để họ tiến hành vì họ sẽ cần nhiều hơn thế nữa, nhất là khi lịch sử chữ QN đã cho chúng ta biết rằng chỉ trong một thời gian rất ngắn từ năm 1618 cho đến 1623, nhà ngôn ngữ học tiên phong Cha Pina đã tìm ra căn bản của thanh vị (tone) của tiếng Việt và hoàn thành một quyển ngữ vựng tiếng Bồ và tiếng Việt. Đó là không kể đến cuốn giáo lý viết bằng chữ Nôm mà ngài đã soạn ra dựa theo cuốn giáo lý mà Hồng Y Bellarmine đã viết vào năm 1614⁶. Theo tôi nghĩ, dĩ nhiên là Cha Pina không thể nào một mình soạn ra quyển giáo lý này mà cần sự trợ giúp của nhiều học giả Việt Nam thời ấy và luôn cả Cha Francesco Buzomi (1576-1639)⁷ người đã giúp ngài định nghĩa và dịch ra những từ ngữ trừu tượng trong thánh kinh ra tiếng Việt. Muốn thực hiện những chương trình qui mô này, lúc suy gẫm về chữ QN, Cha Pina suy nghĩ cách thức chuyển âm ngữ hầu như một mình. Ngoài các tiếng Âu Châu ra, ngài còn còn cần hiểu biết thêm về các ngôn ngữ Á Châu khác nữa. Khi đến Goa, Cha Pina, theo tôi nghĩ, đã có cơ hội học hỏi cả tiếng Nhật và có thể, cả tiếng Konkani nữa. Hơn thế nữa, ngài cần nhiều sự giúp đỡ của các nhà ngôn ngữ tiên phong lưu trú tại các quốc gia khác.

Khi ngài bước chân đến Đà Nẵng lần đầu tiên, ngài chỉ là một giáo sĩ trẻ, mới ra trường từ Macao, tuổi đời còn non nớt, kinh nghiệm chưa đủ. Vì thế, chúng ta phải tự hỏi khi tạm trú tại Goa (2-3 năm) và ở Macao (5-6 năm), Cha Pina đã nhìn thấy và học hỏi thêm những gì? Muốn biết câu trả lời, chúng ta chỉ có thể quay về quá khứ đề tìm hiểu thêm về cuộc đời của ngài trong những năm gia nhập Dòng Chúa Giê Su cho đến lúc tàu cặp bến ở Macao (1605-1616) và khi bước chân lên lãnh thổ Đà Nẵng (1617).

Khi tưởng tượng đến Cha Pina, trí óc tôi nhìn thấy một vị giáo sĩ trung niên đang ngồi dưới ánh đèn cầy mờ ảo, tay cầm một cây viết lông gà, nguệch ngoạc viết xuống những dòng chữ xa lạ. Ông ngồi đấy hàng giờ sau khi cầu nguyện và ăn xong bữa cơm chiều. Thỉnh thoảng, ông dừng bút, suy nghĩ, đắn đo… Đó là những hình ảnh tràn ngập trong tâm khảm tôi đầy sự yêu mến và kính phục đến với vị tu sĩ này. Hơn 400 năm trước, khi bước lên chiếc tàu gỗ khổng lồ rời bến Lisbon, nước Bồ Đào Nha, ông đã biết mình có thể sẽ không còn cơ hội về thăm quê hương và gia đình được nữa. Nhưng ông vẫn tiếp tục bước lên bậc thang và cuối cùng được mang sang một thế giới xa lạ để phục vụ một lý tưởng cao cả mà Thượng đế đã trao cho. Gần đây nhờ vào sự kiên trì trong hơn 10 năm mà ông Roland Jacques bỏ ra trong cuộc đời ông để nghiên cứu về Cha Pina, cuối cùng những thành tích về sự phát triển mới mẻ của chữ Quốc Ngữ lúc mới khai phong, vừa được khám phá. Tuy vậy, chúng ta vẫn không am tường thời niên thiếu, sự học vấn và cuộc hải hành của ông qua Goa. Mục đích của bài tường trình này là làm sáng tỏ phần nào cuộc đời ngắn ngủi của ngài để bổ túc thêm chi tiết mà ông Roland Jacques đã dành cho người Việt Nam chúng ta.

CHÚ GIẢI :

¹: Vào đầu thế kỷ 17, lãnh thổ Đàng Trong bao gồm từ Quảng Bình đến Phú Yên. Nước Đại Việt thời cuối nhà Lê bao gồm hai miền Đàng Trong và Đàng Ngoài ngăn cách bởi sông Gianh. Chúa Nguyễn cai trị Đàng Trong. Trong lúc đó, Chúa Trịnh cai quản Đàng Ngoài – Lãnh thổ Đàng Ngoài đi từ Bố Chính chạy ra Bắc Phần. Tuy Vua nhà Lê vẫn đóng đô ở Kẻ Chợ (Hà Nội), nhưng tất cả quyền hành đều nằm trong tay Chúa Trịnh. Vào năm 1627, nội chiến giữ hai miền bắt đầu bùng nổ và kéo dài hơn 45 năm sau. Ở Đàng Trong, các Chúa Nguyễn khuyến khích giao thương với Macao, Nhật Bản và Trung Quốc với mục đích khuếch trương nền kinh tế và gầy dựng một quân đội vững mạnh. Đồng thời, các Chúa Nguyễn, dựa vào kỹ thuật đúc súng đại bác bằng đồng của người Bồ xây dựng một lãnh thổ trù phú để chống lại sự xâm lấn của Đàng Ngoài. Thêm vào nữa, các Chúa Nguyễn dùng quân đội hùng mạnh này dần dần tiêu diệt nước Chăm Pa ở phía Nam và bành trướng lãnh thổ phía Nam thuộc về nước Cao Miên vào thời ấy.

²: Cha Gaspar d’Amaral nhập Dòng Chúa Giê Su năm 1608. Vào năm 1623, ngài đón tàu sang Goa, Ấn Độ và từ đó, đến Macao. Vào năm 1629, ngài được bổ nhiệm đến Đàng Ngoài. Trong vòng 7 năm, ngài rửa tội cho hơn 40.000 giáo dân. Vào năm 1646, sau một buổi họp quan trọng ở Macao bàn luận về cách thức rửa tội cho các Ki Tô hữu ở Việt Nam, ngài và một số tu sĩ nhà Dòng trở về Đàng Ngoài. Nhưng buồn thay, con thuyền mà ngài đang đi bị bão đánh chìm gần đảo Hải Nam. Trước khi mất, ngài trao cho Cha Alexandre de Rhodes quyển ngữ vựng Việt-Bồ mà ngài đang soạn thảo hằng ngày. Nhưng rất tiếc, nó đã thất truyền.

³: Cha Antonio Barbosa nhập Dòng Chúa Giê Su vào năm 1623 và đến Đàng Ngoài vào năm 1636. Mắc bệnh trầm trọng! Ngài phải trở về Macao vào năm 1642 và mất tại Goa. Trước khi mất, ngài trao cho Cha Rhodes quyển ngữ vựng Bồ-Việt mà ngài đang soạn thảo. Nhưng rất tiếc, nó đã thất truyền.

⁴: Cha Alexandre de Rhodes nhập Dòng Chúa Giê Su vào năm 1612. Vào năm 1618, ngài chính thức trở thành Giáo Sĩ Dòng Chúa Giê Su. Vào năm 1619, ngài đáp tàu từ Lisbon đến Goa, Ấn Độ và cư ngụ nơi đây khoảng ba năm rưỡi. Nơi đây, ngài quen biết với Cha Etienne de la Croix, một giáo sĩ Dòng Chúa Giê Su và cũng là ngôn ngữ gia người Pháp lúc đó đang giữ chức Viện Trưởng đại học Rochol tại Salcete. Được Cha de la Croix khuyến khích, Cha Rhodes ghi danh học tiếng Canarese (Konkani). Sau khi học xong, trong vòng ba tháng, Cha Rhodes có thể nghe lời xưng tội và giảng đạo cho dân địa phương người Ấn Độ. Sinh sống tạm thời ở Goa, ngài đã thăm người nghèo khổ, những tù nhân bị giam và tham gia vào việc tìm kiếm trẻ con mồ côi Ấn Độ với mục đích cải đạo chúng thành tín đồ của Thiên Chúa Giáo (Hãy xem Peter C. Phan, Mission and Catechesis Alexandre de Rhodes Inculturation in Seventeenth-Century Vietnam, Orbis Books, 1998, trang 43). Vào năm 1622, ngài đón thuyền về Macao, nhưng một năm sau mới cập bến. Vào cuối năm 1624, cùng với 6 tu sĩ khác (Gabriel de Matos, Antonio Fontes, Gaspar Luis, Gerolamo Maiorica, Manoel Gonzales và Michael Maki), ngài đáp thuyền về Đà Nẵng và tham gia đoàn thể Dòng Chúa Giê Su mà Cha Francesco Buzomi hướng dẫn. Trong năm đầu, Cha Rhodes được bổ nhiệm vào học lớp tiếng Việt ở Thanh Chiêm do Cha Francisco de Pina phụ trách. Đến năm 1626, vì Chúa Nguyễn bắt đầu cấm đạo, ngài được gọi trở lại Macao. Vào năm 1627, ngài được bổ nhiệm ra Đàng Ngoài. Trong vòng ba năm, ngài rửa tội cho hơn 5.600 tín đồ tại đây. Vào năm 1630, ngài bị trục xuất khỏi Đàng Ngoài, ngài trở về Macao và được bổ nhiệm làm Giáo Sư Thần Học. Đồng thời, trong thời gian 10 năm tại Macao, ngài nghiên cứu và tổng hợp các tập vở ngữ vựng do các Cha Gaspar d’Amaral và Cha Antonio Barbosa viết tay từ trước thành một cuốn tự điển toàn diện lấy tên là “Tự Điển Việt-Bồ-La (Dictionarium Annamiticum, Lusitanum et Latinum)” và sáng tác 31 trang ngữ pháp với tựa đề “Giải Thích Ngắn Gọn về Ngôn ngữ An Nam hoặc Bắc Phần (Linguae Annamiticae seu Tunchinensis Brevis Declaratio)”. Ngoài ra, Cha Rhodes còn sáng tác quyển Giáo Lý “Phép Giảng Tám Ngày (Cathechismus Pro Ijs, Qui Volunt Suscipere Baptismum)” và nhiều tác phẩm khác.
Vào năm 1640, Cha Rhodes được bổ nhiệm trở lại Đàng Trong với chức vụ là Cha Bề Trên. Sau nhiều năm truyền đạo hợp thức và cuối cùng bị trục xuất khỏi Đàng Trong, ngài rời Đàng Trong vĩnh viễn vào năm 1645. Ngài mất ở Iran vào năm 1660.

⁵: Ở Việt Nam, để tránh gọi tên Chúa Giê Su, nhà Dòng Chúa Giê Su còn được gọi tắt là nhà Dòng Tên.

⁶: Jason Michael Wilber, “Transcription and Translation of a Yearly Letter from 1619 Found in the Japonica Sinica 71 from the Archivum Romanum Societatis Iesu” (2014). All Theses and Dissertations. 4350. https://scholarsarchive.byu.edu/etd/4350, trang 72-73.

⁷: Cha Francesco Buzomi nhập Dòng Chúa Giê Su vào năm 1592. Vào ngày 23 tháng 3 năm 1609, ngài lãnh đạo một phái đoàn gồm 24 tu sĩ đáp tàu từ Lisbon đến Goa, Ấn Độ. Chiếc tàu buôn Nossa Sentra da Piedade cập bến vào tháng 11 năm 1609. Vào năm 1610, ngài đón thuyền về Macao. Tại đây, ngài là giáo sư dạy thần học trong 5 năm trước khi đáp thuyền, cùng với Cha Diogo Carvalho (1578-1624), vào Đàng Trong năm 1615. Vào năm 1618, dưới sự giúp đỡ của Trấn Thủ Quan Trần Đức Hòa, ngài hướng dẫn Cha Francisco de Pina và Cha Chritoforo Borri về cư ngụ tại thành phố Nước Mặn, Qui Nhơn. Ngài trú ngụ nơi đây để giảng đạo cho đến năm 1638 khi ngài trở về Macao và năm sau mất ở đó. Sau hơn 20 năm ở Đàng Trong, Cha Buzomi đã rửa tội cho khoảng 12.000 giáo dân.

GHI CHÚ :
* ĐÌNH NAM: Tác giả tự giới thiệu là một người Việt sinh sống ở Hoa Kỳ và gửi bài viết trực tiếp về email bantuthu1965@gmail với nguyện vọng được đăng tải chia sẻ bài viết “Cuộc hải hành của Cha Francisco de Pina đến Đàng Trong” đến Độc giả trong nước, ngoài nước.
◊ Các chữ nghiêng, chữ đậm, chữ màu, hình ảnh tôn tạo và bổ sung do Ban Tu Thư vietnamhoc.net thiết lập.

BAN TU THƯ
5 /2022

(Visited 250 times, 1 visits today)

THÁNH ĐỊA VIỆT NAM HỌC SỐ HÓA VẠN SỰ

Cuộc HẢI HÀNH của Cha FRANCISCO de PINA đến ĐÀNG TRONG – Lời Giới thiệu

Về NHÂN VẬT LỊCH SỬ & một số vấn đề khác

Cuộc HẢI HÀNH của Cha FRANCISCO de PINA đến ĐÀNG TRONG – Phần 1