Dân tộc BA NA có 190.259 người *, bao gồm các nhóm địa phương: Tơ-lô, Gio-lăng (Y-lăng), Rơ-ngao, Krem, Roh, Kon Kdẹ, A la công, Kpăng cồng Bơ-năm, cư trú ở tỉnh Kon Tum1, miền Tây Bình Định2 và Phú Yên3. Tiếng BA NA thuộc nhóm ngôn ngữ Môn-Khơme4.
Người BA NA sống bằng trồng trọt trên rẫy là chính. Rẫy cung cấp không chỉ lúa gạo, mà cả các loại lương thực khác, cũng như hoa màu, đậu xanh, gia vị, mía, nhiều thứ quả cây và cả bông lấy sợi dệt vải. Ngày nay, người BA NA ở nhiều nơi còn trồng cà phê và các cây công nghiệp khác. Cùng với trồng trọt họ còn nuôi trâu, bò, dê, lợn, gà. Hầu như mỗi làng đều có lò rèn. Một số nơi biết làm đồ gốm đơn sơ, phụ nữ dệt vải tự túc đồ mặc trong gia đình. Đàn ông đan đó, lưới, các loại gùi, gió, múng… Xưa kia họ trao đổi hàng hoá bằng phương thức vật đối vật. Giá trị đồ vật thường được xác định bằng con gà, lưỡi rìu, gùi thóc, con lợn, hay nồi đồng, ché, chiêng, cồng trâu…
Đồng bào BA NA ở nhà sàn5. Thửa trước, kiểu nhà dài phổ biến và phù hợp với các gia đinh lớn. Ngay nay các gia đình BA NA sinh sống trong các ngôi nhà nhỏ là phổ biến. Nhà rông6 cao lớn và đẹp, đứng nổi bật giữa làng – đó là trụ sở của làng – nơi các bô lão tề tựu bàn việc công, nơi dân làng hội họp, nơi tiến hành các nghi lể phong tục của cộng đồng, nơi tiếp khách của buôn và là nơi ngủ của thanh niên chưa vợ.
Tục hôn nhân người BA NA cho phép tự do hiểu và lựa chọn bạn đời, việc cưới xin đều theo nếp cổ truyền. Vợ chồng trẻ luân phiên cư trú bên nhà chồng và nhà vợ, theo thỏa thuận giữa hai gia đình, sau khi sinh con đầu lòng mới dựng nhà riêng. Trẻ em luôn được yêu chiều. Dân trong cùng một làng không đặt trùng tên nhau. Trong trường hợp những người trùng tên gặp nhau, họ làm lễ kết nghĩa, tùy tuổi tác mà xác lập quan hệ anh-em, cha-con, mẹ-con. Trong gia đình, người BA NA, mọi người sống hòa thuận bình đẳng, con trai và con gái đều có quyền thừa kế như nhau. Người BA NA thờ nhiều “thần linh” liên quan tới cuộc sống con người. Mỗi “thần” có tên riêng và được gọi là Ông (bốc), là Bà (dă). Họ quan niệm con người chết đi hóa thành ma, ban đầu ở bãi mộ của làng, sau lễ bỏ mả7 mới về hẳn thế giới tổ tiên. Lễ bỏ mả7 được coi như lần cuối cùng tiễn biệt người chết.
Người BA NA có kho tàng văn nghệ dân gian phong phú, đáng chú ý là các làn điệu dân ca, các điệu múa trong các lễ hội và các nghi lễ tôn giáo. Họ có nhiều “nhạc khí” đặc biệt đó là những bộ cồng chiêng kết cấu khác nhau, đàn T’rưng brọ8, klông pút9, kơ-ni10, khinh khung11, goông12, kèn tơ-nốt13, avỏng14, tơ-tiếp15, v.v… Nghệ thuật chạm khăc gỗ của người BA NA độc đáo, điều đó thể hiện ở hình thức trang trí sinh động tại nhà rông6, đặc biệt là ở những tượng nhà mồ8, v.v… Tuy mộc mạc, đơn sơ, nhưng rất tinh tế và sinh động như cuộc sống của họ.
MỜI XEM:
◊ CỘNG ĐỒNG 54 Dân tộc Việt Nam – Phần 1.
◊ English version (en-VersiGoo): The BA NA Community of 54 Ethnic Groups in Vietnam.
◊ English version (en-VersiGoo): The COMMUNITY of 54 Ethnic Groups in Vietnam – Section 1.
◊ v.v…
CHÚ THÍCH:
1 : … đang cập nhật…
BAN TU THƯ
06 /2020
GHI CHÚ:
◊ Nguồn văn liệu và hình ảnh: 54 Dân tộc Việt Nam, NXB. Thông Tấn, 2008.
◊ Các chú thích bổ sung và chữ nghiêng do Ban Tu Thư – thanhdiavietnamhoc.com thiết lập.